Divanü Lügati't-Türk Grameri 2 - Söz Dizimi

XI. yüzyıl Türk dünyasının derleme dayalı sözcüklerinden oluşmuş Dįvānü Lüġāti't-Türk, Türkçenin söz konusu döneminin bir bütüncesini isim, fiil ve yardımcı sözcükler bağlamında ele almış, bu bütünceyi oluşturan söz varlığının birbiriyle ilişkisini ortaya koyan söz dizimi için de önemli bir kaynak olarak da günümüze ulaşmıştır.

Kaşgarlı Mahmut eserinde yer verdiği her bir sözcüğü bağlamında ve icra halindeki bir söz dizimsel yapıyla örneklemeye ve örneklerinin de Türkçenin standart cümle yapıları içinde bulunmasına olabildiğince gayret göstermiştir. Eserin temel amaçlarından biri Türkçeyi yabancı dil olarak öğretmek olduğundan, söz varlığının cümle içinde kullanımını gösterecek şekilde verilmesine gayret edilmiştir. Örneklendirmede ya üst dilde yer bulmuş dörtlük, beyit, atasözü gibi edebi parçalara yer verilmiş, bu tip örneklerin bulunmadığı durumlarda ise, Türkçenin en temel söz dizimsel yapıları kullanılarak örneklemeye gidilmiştir. Bu örnek cümlelerden ilk grup ile ikinci grup arasında, yapıların karmaşıklığı, cümle ögelerinin sıralanışı, anlamın kolayca belirmesi ve çözülmesi gibi hususlarda farklılıklar ortaya çıkmaktadır.

Muhtemeldir ki, Kaşgarlı söz dizimi üzerine yazdığı ama bugün elimizde olmayan eserinde Türkçenin söz dizimsel özelliklerini açıklamak için kullandığı cümlelerin önemli bir kısmını Divānü Lugāti't-Türk'e de taşımıştır. Bu bizim bir varsayımımız olmakla birlikte Divānü Lugāti't-Türk'te yer alan örnek cümlelerin yerindeliği, ister istemez bunların bilgiye ve belgeye dayalı olarak oraya taşındıkları fikrini akla getirmektedir.

Kaşgarlı Mahmut eserindeki madde başı sözcükleri 6428 cümleyle tanıklamıştır. Bu çalışma Divānü Lugāti't-Türk'te yer alan cümlelerin tespiti, tahlili ve tasnifi üzerinde odaklanmıştır.